Η «Κοιμωμένη» του Γιαννούλη Χαλεπά

Σήμερα το Α’ Νεκροταφείο Αθηνών αποτελεί ένα υπαίθριο μουσείο, όπου διαφυλάσσονται ανεκτίμητης αξίας πολιτιστικοί θησαυροί της νεοελληνικής τέχνης. Έχει δημιουργηθεί σύμφωνα με τις επιταγές τους κλασικισμού και σε βραχύ χρονικό διάστημα κατέστη ένας «κήπος γλυπτών». Η «Νεκρόπολις των Αθηνών» είναι ένας τόπος γαλήνιας περισυλλογής αλλά και μελέτης της νεοελληνικής γλυπτικής. Στο παρόν άρθρο γίνεται μία σύντομη ιστορική αναδρομή του χώρου αυτού όπως εξελίχθηκε από την ίδρυσή του ως τη σύγχρονη εποχή. Ακολούθως αναφέρονται οι σημαντικότεροι γλύπτες οι οποίοι φιλοτέχνησαν τα έργα τους στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών, ενώ περιγράφονται τα πιο χαρακτηριστικά έργα τους. Τέλος, αναλύεται η τεχνοτροπική εξέλιξη της νεοελληνικής γλυπτικής τέχνης, όπως αυτή τεκμαίρεται μέσω των επιτύμβιων «σημάτων».
Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι των Αθηνών δεν είχαν έναν συγκεκριμένο χώρο ταφής των νεκρών τους. Οι ιερωμένοι χριστιανοί ορθόδοξοι και οι ομόδοξοί τους προύχοντες της πόλης θάβονταν εντός των ενοριακών ναών, ενώ οι υπόλοιποι υπήκοοι στον προαύλιο χώρο των εκκλησιών. Παρομοίως οι μουσουλμάνοι κάτοικοι ενταφιάζονταν πέριξ των τζαμιών, με εξαίρεση τους διαμένοντες στην Ακρόπολη, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ως νεκροταφείο έναν χώρο δυτικά του Ιερού Βράχου, κοντά στο Ολυμπιείο, που ονομαζόταν «Μνημούρια». Ακολούθως, ως τη σύσταση του Α’ Νεκροταφείου (αρχές της δεκαετίας του 1830), οι νεκροί διαφορετικών δογμάτων θάβονταν στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Θησείο (επρόκειτο για τον αρχαίο ναό του Ηφαίστου). Μετά την ίδρυση όμως του νεοελληνικού κράτους, η περιοχή αυτή ανακηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος και απαγορεύθηκαν οι ενταφιασμοί. Συνεπώς οι διαμαρτυρόμενοι χριστιανοί δημιούργησαν ένα κοιμητήριο στον χώρο του σημερινού κήπου του Ζαππείου και οι Βαυαροί Ρωμαιοκαθολικοί κοντά στον ναό του Ευαγγελιστή Λουκά στο Ηράκλειο Αττικής, ενώ οι υπόλοιποι αλλόδοξοι στο Α’ Νεκροταφείο.
Η ιστορία του Α’ Κοιμητηρίου Αθηνών ξεκινάει μαζί με τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους και δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του επικρατούντος τότε κλασικιστικού πνεύματος. Η τοποθεσία στην οποία θα αναπτυσσόταν το νεκροταφείο ήταν το ύψωμα πάνω από τον Ιλισό ποταμό, στα νότια του λόφου του Αρδηττού. Η επιλογή της θέσης αυτής πληρούσε τους κανόνες υγιεινής για την πόλη, αλλά ταυτοχρόνως σχετιζόταν με τα αρχαία ταφικά έθιμα των Αθηναίων. Ειδικότερα, το παραποτάμιο ύψωμα εξασφάλιζε έναν καλά αεριζόμενο χώρο προστατευμένο από πλημμύρες και σε νόμιμη απόσταση από την κατοικημένη περιοχή. Επιπλέον, σύμφωνα με τις αρχαίες δοξασίες, στον Ιλισό ποταμό γίνονταν οι καθαρμοί τόσο για την απόδοση τιμών στους νεκρούς όσο και για την «εξ ύψους» βοήθεια των ζώντων. Επιπροσθέτως, αυτό βρισκόταν επί του αρχαίου οδικού άξονα (της σημερινής οδού Αναπαύσεως), ο οποίος οδηγούσε από τις Διομείες Πύλες8 προς το Σούνιο. Κατά την Τουρκοκρατία ο ίδιος δρόμος ένωνε το κέντρο της πόλης, μέσω της Πύλης του Αδριανού και βορείως του Ολυμπιείου, με τη σύγχρονη περιοχή του Παγκρατίου, μέχρι τον Υμηττό. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ είχαν προτείνει τον ίδιο περίπου γεωγραφικό χώρο για τη δημιουργία του νεκροταφείου στα σχέδιά τους για τη νέα Αθήνα.
Το 1833 αποφασίσθηκε η δημιουργία της «νεκροπόλεως» των Αθηνών και το επόμενο έτος, με Βασιλικό Διάταγμα, απαγορεύθηκαν οι ταφές εντός των ναών, όπως συνηθιζόταν. Επίσης, προβλέφθηκε η κατασκευή νεκροταφείων σε όλους τους μεγάλους δήμους της χώρας, τα οποία θα λειτουργούσαν με δαπάνες και μέριμνα των τοπικών αυτοδιοικήσεων. Η ακριβής ημερομηνία λειτουργίας του Α΄ Νεκροταφείου παραμένει άγνωστη αλλά είναι βέβαιο ότι το 1837 ήταν ήδη σε χρήση, αφού τότε δραστηριοποιήθηκε σε αυτό ο γερμανικής καταγωγής αρχιτέκτονας Φρειδερίκος Στάουφερτ και ανεγέρθηκε η πρώτη περιτοίχιση του χώρου.

Πηγή: istoria.gr