Μια χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη, μια επιστολή που αποκαθιστά την ιστορική αλήθεια για την ελληνικότητα της Μακεδονίας, ερωτικές επιστολές και δανειακές συμβάσεις που μιλούν για την καθημερινότητα των αρχαίων προγόνων μας. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα θαυμαστά ευρήματα των παπυρολόγων, των ιδιαίτερα προικισμένων μελετητών του «χαρτιού» του παρελθόντος. Μιλάει στο ΒΗΜΑ-Science ο καθηγητής Αμφιλόχιος Παπαθωμάς

Ενα άκρως ευαίσθητο βιολογικό υλικό, ο πάπυρος, αποτέλεσε επί μακρόν το «χαρτί» του παρελθόντος. Οι πάπυροι λοιπόν που έχουν διασωθεί μέχρι τις ημέρες μας κρατούν πολλά μυστικά για την ιστορία μας: από τα μεγάλα λογοτεχνικά κείμενα της αρχαιότητας ως τις πολυποίκιλες εκφάνσεις της καθημερινότητας των αρχαίων Ελλήνων και όχι μόνο. Συχνά δε επιφυλάσσουν εκπλήξεις στους μελετητές τους, οι οποίοι ως σύγχρονοι «ντετέκτιβ» καλούνται να ξετυλίξουν (κυριολεκτικώς) την ιστορία των προγόνων μας και να φωτίσουν άγνωστες πτυχές της. Διόλου τυχαία, πάνω σε αυτό το ευαίσθητο υλικό στηρίζεται μια ολόκληρη επιστήμη, η παπυρολογία.

Τι ακριβώς είναι όμως η παπυρολογία; Οπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science o καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας και πρόεδρος της Ελληνικής Παπυρολογικής Εταιρείας κ. Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, «πρόκειται για την ενασχόληση με ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά γραφής της αρχαιότητας. Η αρχαιότητα είχε πολλά υλικά γραφής – το αντίστοιχο του σημερινού χαρτιού ήταν ο πάπυρος, ένας μαλακός φορέας γραφής, σχετικά φθηνός, επάνω στον οποίο ήταν δυνατόν να γράψει κάποιος με μελάνι, να σβήσει σχετικά εύκολα αλλά και να τον μεταφέρει χωρίς κόπο αφού δεν είχε ιδιαίτερο βάρος. Οι πάπυροι φτιάχνονταν από το στέλεχος ενός φυτού, του παπύρου, και με δεδομένο ότι επρόκειτο για ένα βιολογικό υλικό αποτελεί θαύμα το ότι έχουν σωθεί τόσο πολλοί ως τις μέρες μας». Το φυτό πάπυρος καλλιεργείτο σε λίγες περιοχές του μεσογειακού κόσμου και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να καλλιεργείται κατά κύριο λόγο στην Αίγυπτο αλλά και στη Σικελία. Στη φαραωνική Αίγυπτο κατασκευάζονταν κύλινδροι παπύρων με μήκος ως και 20 μέτρα, ορισμένοι εκ των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Οι ελληνικοί πάπυροι είχαν μήκος 1,5 με 3 μέτρα.

Πάπυροι επί ελληνικού εδάφους…

Σύμφωνα με τον κ. Παπαθωμά, το πρόβλημα αυτού του υλικού είναι ότι καταστρέφεται εύκολα παρότι έχει μεγάλη διάρκεια ζωής – σώζονται αιγυπτιακοί πάπυροι από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Ωστόσο από τη Βόρεια Μεσόγειο και την Κεντρική Ευρώπη σώζονται ελάχιστοι πάπυροι λόγω του υγρού κλίματος. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα έχουν βρεθεί δύο αρχαίοι ελληνικοί πάπυροι. Ο πρώτος είναι ο πάπυρος του Δερβενίου, ένα από τα τρία αρχαιότερα αναγνώσιμα χειρόγραφα της Ευρώπης που χρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. και από το 2015 έχει εγγραφεί στον Διεθνή Κατάλογο του προγράμματος «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO. «Ο πάπυρος βρέθηκε απανθρακωμένος σε έναν τάφο στο Δερβένι Θεσσαλονίκης το 1962. Χρονολογείται στην εποχή πριν από τον Μέγα Αλέξανδρο και είναι ένα ορφικό κείμενο το οποίο αποδεικνύει πόσο ελληνική ήταν η Μακεδονία στα χρόνια του Φιλίππου, του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και πριν από αυτόν – είναι ένα κείμενο πολύ σημαντικό τόσο ιστορικά όσο και πολιτικά και βοήθησε να αποδείξουμε επανειλημμένως στα διεθνή fora την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Ο δεύτερος πάπυρος, ακόμη αρχαιότερος από τον πρώτο, βρέθηκε στη Δάφνη της Αττικής, μέσα σε νερό, πριν από περίπου μισό αιώνα. Εργάτες έσκαβαν για την ανέγερση μιας πολυκατοικίας και ο πάπυρος του «μουσικού», όπως αποκαλείται, καθώς στον τάφο βρέθηκαν και μουσικά όργανα, εντοπίστηκε στα θεμέλια. Σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά και χρονολογείται στην περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου (όψιμος 5ος αιώνας π.Χ.). Ωστόσο δεν συντηρήθηκε σωστά με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να διαβαστεί. Εικάζεται ότι μπορεί να ήταν μια μουσική παρτιτούρα» περιγράφει ο καθηγητής.

…και πάπυροι στην ελληνική γλώσσα

Και μπορεί εντός Ελλάδας να έχουν βρεθεί μόνο οι δύο αυτοί πάπυροι, ωστόσο η ελληνική γλώσσα είναι πανταχού παρούσα σε παπύρους ανά τον κόσμο. Η συντριπτική πλειονότητα των παπύρων είναι γραμμένη στα ελληνικά. «Μέχρι σήμερα έχουμε βρει περί το ένα με ενάμισι εκατομμύριο αρχαίους ελληνικούς παπύρους – και εξ αυτών, ως τώρα, στα πρώτα 150 έτη ύπαρξης της παπυρολογίας, έχει εκδοθεί ένα πολύ μικρό μέρος, περί τους 80.000 παπύρους. Οι ελληνικοί πάπυροι αποτελούν τον τελευταίο αιώνα τον βασικό «προμηθευτή» νέων αρχαιοελληνικών κειμένων για τους επιστήμονες» λέει ο καθηγητής Παπαθωμάς.

Τι είδους κείμενα συναντάμε όμως στους παπύρους; Από λογοτεχνικά ως νομικά κείμενα, συμβόλαια αλλά και ερωτικές επιστολές – κείμενα που γενικώς καλύπτουν όλη την γκάμα του κοινωνικού ψηφιδωτού της εποχής στην οποία ανήκουν. Οπως σημειώνει ο καθηγητής, «έχουμε στα χέρια μας περί τους 10.000 λογοτεχνικούς παπύρους, πολλοί από τους οποίους αποκάλυψαν νέους συγγραφείς τους οποίους δεν γνωρίζαμε ή νέα κείμενα γνωστών συγγραφέων. Για παράδειγμα, χωρίς τους παπύρους δεν θα ξέραμε καθόλου τον μεγάλο κωμικό ποιητή Μένανδρο, δεν θα ξέραμε παρά ελάχιστα πράγματα για τη μεγάλη ποιήτρια Σαπφώ, για τους εξίσου μεγάλους ποιητές Αρχίλοχο, Αλκαίο αλλά και για τον σκαμπρόζικο ποιητή Ηρώνδα».

Κείμενα αποκαλυπτικά της καθημερινότητας

Ωστόσο τα λογοτεχνικά κείμενα αφορούν μόνο το 1/10 των παπύρων. Τα 9/10 είναι κείμενα της καθημερινής ζωής, της διοίκησης, «κείμενα με τεράστια τελικώς αξία για την ιστορία του ελληνισμού αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας, κείμενα που φωτίζουν όχι μόνο την καθημερινότητα αλλά και την ιστορία των ιδεών, των νοοτροπιών, την κοινωνικο-οικονομική και την πολιτικο-στρατιωτική ιστορία της Μεσογείου και του αρχαίου κόσμου γενικότερα. Κείμενα πολύτιμα ως ιστορικές πηγές προκειμένου να καταλάβουμε τι ήταν οι αρχαίοι Ελληνες. Και πρόκειται για κείμενα αδιαμεσολάβητα που σκιαγραφούν την εικόνα της εποχής τους χωρίς φίλτρα, που αποτυπώνουν μεταξύ άλλων τη θέση των φύλων, την ομοφυλοφιλία και άλλα πανανθρώπινα και διαχρονικά θέματα. Διότι είναι διαφορετικό να έχουμε π.χ. την άποψη των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα διατυπωμένη μέσα από τα κείμενα του Αριστοφάνη που είναι άνδρας και άλλο να έχουμε τις εκατοντάδες επιστολές γυναικών που έχουν βρεθεί σε παπύρους, γραμμένες από τις ίδιες τις γυναίκες χωρίς το «φίλτρο» της ανδρικής γραφής».

Με τι καταπιάνονταν λοιπόν στην καθημερινότητά τους οι αρχαίοι Ελληνες, σύμφωνα με όσα «μαρτυρούν» οι πάπυροι; «Τα θέματα που τους απασχολούσαν ήταν αυτά που μας απασχολούν και σήμερα. Ο έρωτας, οι κοινωνικές και οικονομικές αντιδικίες, η φορολογία, τα ιατρικά ζητήματα. Και μπορεί να μην είχαν χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με τη μορφή που τα έχουμε σήμερα, ωστόσο είχαν οικονομικές συναλλαγές που έμοιαζαν πολύ με τις δικές μας: για παράδειγμα, είχαν τις αντίστοιχες σημερινές επιταγές που τις ονόμαζαν επιθήκες».

Ο μαγεμένος έρωτας και οι επιστολές

Ο έρωτας, ένα άλλο διαχρονικό και πανανθρώπινο κεφάλαιο, στην αρχαία Ελλάδα ήταν σε μεγάλο βαθμό… μαγεμένος. «Κυριαρχούσε η ερωτική μαγεία» αναφέρει ο κ. Παπαθωμάς και προσθέτει: «Εχουμε χιλιάδες «μαγικούς» παπύρους – τέτοιοι πάπυροι εντοπίζονται μάλιστα σε όλες τις εποχές, ακόμη και στη χριστιανική εποχή. Οι πάπυροι αποκαλύπτουν ότι οι υποψήφιοι εραστές θέλουν μέσω της μαγείας να κάνουν το αντικείμενο του πόθου τους να σκέφτεται μόνο εκείνους, ακόμη και να αρρωστήσει αν δεν τους θέλει ερωτικά. Συχνά οι ερωτευμένοι ζωγράφιζαν γυμνό επάνω στους παπύρους το αντικείμενο του πόθου ενώ ζωγράφιζαν και αντικείμενα που θυμίζουν τα σημερινά βουντού, χρησιμοποιούσαν κατά τις μαγικές πρακτικές τους ανατολικές γλώσσες που δεν ήταν κατανοητές και μαγικές φόρμουλες. Ολα για τον έρωτα… Εκτός από μαγικούς παπύρους έχουμε βρει και πολλές ερωτικές επιστολές στις οποίες συνήθως οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν «σεμνή» διατύπωση. Ωστόσο υπάρχουν και κάποιες επιστολές που εκπλήσσουν, όπως αυτή του 6ου αιώνα μ.Χ. στην οποία ο εραστής περιγράφει με λεπτομέρειες πώς και πού θα ήθελε να αγγίξει την αγαπημένη του ή εκείνη στην οποία ο εραστής έχει να δει για καιρό την αγαπημένη του και της γράφει ότι έχει μείνει όλο αυτό το διάστημα… άπλυτος προκειμένου να μείνει επάνω του η μυρωδιά της». Το ομοφυλοφιλικό στοιχείο δίνει επίσης το «παρών» σε κάποιους παπύρους και μάλιστα υπάρχει ένας πολύ γνωστός πάπυρος της ρωμαϊκής εποχής στη συλλογή της Οξφόρδης άκρως… περιγραφικός (και… εικονογραφημένος), μέσω του οποίου παρουσιάζεται η έντονη σεξουαλική παρενόχληση που υφίσταται ένας άνδρας, δούλος ή απελεύθερος, από δύο ανώτερούς του…συνέχεια