O γάιδαρος, γάδαρος ή γαϊδούρι, στο θηλυκό γένος γαϊδάρα, γαδάρα ή γαϊδούρα και στην καθαρεύουσα όνος, είναι κατοικίδιο εξημερωμένο θηλαστικό ζώο που ανήκει στην τάξη περισσοδάκτυλα. Η επιστημονική του ονομασία είναι Equus asinus, είναι δηλαδή ένα είδος του γένους «άλογο» (Equus). Πρόκειται για ζώο που φημίζεται για την παροιμιώδη υπομονή του. Αποτελεί επίσης σύμβολο ταπεινότητας, κάτι που υποδηλώνεται και στην Καινή Διαθήκη, με την είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα «επί πώλου όνου». Βέβαια ο κάτοχος όνου την εποχή εκείνη στην περιοχή δεν ήταν και ευκαταφρόνητος.

Από τη διασταύρωση αλόγου (συγκεκριμένα φοράδας) και γαϊδάρου προέρχεται το μουλάρι, ενώ από τη διασταύρωση αλόγου και θηλυκού γαϊδάρου προέρχεται ο γίννος. Παλαιότερα οι άνθρωποι τον χρησιμοποιούσαν σαν μεταφορικό μέσο.

Μπορεί να ζήσει μέχρι και πενήντα χρόνια, γνώρισε στο πέρασμα των αιώνων στιγμές δόξας και μη και αποτέλεσε σημάδι μεγαλοπρέπειας για βασιλείς και θεούς στους πολιτισμούς της ανατολής. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπήρξε συνοδοιπόρος του ανθρώπου και χρησιμοποιήθηκε ως παράδειγμα ανθρώπινων σχέσεων και χαρακτήρων. Ο λόγος για το γάιδαρο, που αποτελεί ένα από τα ερευνητικά ενδιαφέροντα των μελών του Εργαστηρίου Ζωοτεχνίας της Κτηνιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).
Πρόκειται για ένα ζωικό είδος που, όπως είπε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο επίκουρος καθηγητής στην Κτηνιατρική Σχολή του ΑΠΘ, Γιώργος Αρσένος, έχει μελετηθεί ελάχιστα και μάλιστα έχει πλήρως παραμεληθεί στη χώρα μας.
Ο όνος, γομάρι, γαϊδούρι ή απλά ο κοινός γάιδαρος (equus asinus) παρουσιάζει συρρίκνωση στον πληθυσμό του. Χαρακτηριστικό είναι πως από τα 508.000 που υπήρχαν στην Ελλάδα το 1950, το 1995 μειώθηκαν σε 95.000 ενώ σήμερα (στοιχεία για το έτος 2008) υπάρχουν λιγότερα από 16.000.
Δυστυχώς, διευκρινίζει ο καθηγητής, είναι αδιευκρίνιστες οι ακριβείς συνθήκες που οδηγούν στη μείωση αυτή, καθώς και σε ποιες φυλές ανήκουν τα εναπομείναντα ζώα. Σήμερα, λέει, οι όνοι που εκτρέφονται στη χώρα μας, είναι ζώα τα οποία δημιουργήθηκαν έπειτα από συνδυασμό επιλογής και ανεξέλεγκτων σχημάτων διασταύρωσης γεννητόρων που ανήκαν σε ξένες και ντόπιες φυλές. Επιπλέον, η μοναδική αναγνωρίσιμη ελληνική φυλή όνων, ο αρκαδικός όνος, ουδέποτε έχει μελετηθεί και είναι άγνωστο, αν υπάρχει ακόμα κάποιος πληθυσμός καθαρόαιμων ζώων.
Στην Ελλάδα, οι όνοι διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στην πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη των διαφόρων περιοχών της χώρας μας, (ηπειρωτική και
νησιωτική Ελλάδα). Η συμβολή τους στην εξέλιξη της ελληνικής γεωργίας ήταν καθοριστική μέχρι την εισαγωγή των αγροτικών μηχανημάτων, οπότε τα γαϊδούρια απαξιώθηκαν. Αντίθετα, περίοπτη υπήρξε ανέκαθεν η θέση του γαϊδάρου στην ελληνική παράδοση και λαογραφία.
Στην προελληνική εποχή της Αρκαδίας, ο γάιδαρος εμφανίζεται κυρίαρχος. Κεφαλή γάιδαρου είχε ο τυφώνας, τρομερό τέρας της μυθολογίας, ενώ ο Βάκχος και ο Ήφαιστος απεικονίζονται συχνά να ιππεύουν γαϊδούρια. Εκτός από τον Ήφαιστο και το Βάκχο, ο γάιδαρος θεωρούνταν επίσης ιερό ζώο της Εστίας και του Πριάπου και βρέθηκε σε αρκετές αγγειογραφίες και νομίσματα από ανασκαφές σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Η “παρακμή” του γαϊδάρου αρχίζει στη κλασική Αθήνα, ενώ στο Βυζάντιο και στο μεσαίωνα χρησιμοποιείται για τη διαπόμπευση παρανομούντων, οι οποίοι υποχρεώνονται να ιππεύουν ανάποδα κρατώντας την ουρά του. Γάιδαροι είναι οι ήρωες πολλών μύθων και παροιμιών και κόντρα σε όλα όσα τούς έχουν φορτώσει στη ράχη τους, συνεχίζουν τη μακρά ιστορία τους με τη μνημειώδη υπομονή τους.
Σήμερα, οι γάιδαροι δίνουν το δικό τους αγώνα επιβίωσης. Αντιστέκονται μαζί με τους ηλικιωμένους ιδιοκτήτες τους, έχοντας βρει καταφύγιο κυρίως στα νησιά, όπου ακόμα είναι χρήσιμοι. Τείνουν πλέον να γίνουν τα απομεινάρια ενός πολιτισμού που χάνεται. Εντούτοις, αρκετοί “ονοκέφαλοι” κτηνοτρόφοι διατηρούν εκτροφές – καταφύγια με σεβαστό αριθμό γαϊδάρων σε αρκετές περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, αντιστεκόμενοι στον “ονειδισμό” της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.
Η διάσωση και διατήρηση των εγχώριων όνων καθώς και η αναγνώριση και καταγραφή των καθαρόαιμων φυλών αποτελεί στοίχημα για τους ερευνητές-μέλη ΔΕΠ του Εργαστηρίου Ζωοτεχνίας της Κτηνιατρικής Σχολής του ΑΠΘ.
Η έρευνά τους δεν αποτελεί “περί όνου σκιάς”, γιατί οι όνοι δεν αποτελούν μόνο πολυτιμότατο γενετικό υλικό για την επιστημονική έρευνα, αλλά και ανεκτίμητη εθνική κληρονομιά από ιστορική και πολιτιστική άποψη.
Άλλωστε, ζώα αυτών των φυλών αποτελούν απόγονους των όνων που αναφέρονται στον Όμηρο, τον Πλούταρχο και σε άλλους αρχαίους συγγραφείς, ενώ απεικονίζονται σε παραστάσεις και ανάγλυφα ανασκαφών που συναντούμε σε όλους σχεδόν τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία της χώρας.
«Με τον ταπεινό, χαζό, καρτερικό, αγενή και βλάκα γάιδαρο, όπως τον ονομάζουν οι περισσότεροι άνθρωποι, αποφασίσαμε– αναφέρει ο κ. Αρσένος- να ασχοληθούμε ερευνητικά γιατί ο γάιδαρος είναι συνυφασμένος με την ελληνική παράδοση και κατέχει περίοπτη θέση στα ελληνικά ήθη και έθιμα. Αποτέλεσε τον βοηθό των μικροκαλλιεργητών και των κτηνοτρόφων ως ζώο φόρτου και “έζησε” και τάισε την ύπαιθρο σε δύσκολες εποχές, όπως είπε και ο Διογένης Παπλιάκας, ονοτρόφος, από τη Νιγρίτα Σερρών“.
Σήμερα, τείνει να γίνει ζώο συντροφιάς και αναπόσπαστο στοιχείο των αγροτουριστικών επιχειρήσεων. Παράλληλα, στο εξωτερικό, εκτρέφεται για το γάλα του, το οποίο χρησιμοποιείται στη Φαρμακευτική και για την παρασκευή καλλυντικών. Το γάλα του γαϊδάρου αποτελεί πρόσφατα αντικείμενο ερευνητικής
δραστηριότητας λόγω της ιδιαίτερης χημικής του σύνθεσης και των ευεργετικών επιδράσεων σε διάφορες παθήσεις.